Szczegóły
Odsłony: 8774

Strona ta nie ma na celu przedstawienia dokładnej historii Puław (od tego są historycy). Nie ma również na celu przedstawienia dokładnej historii rodów: Tęczyńskich, Sieniawskich, Lubomirskich, Czartoryskich, jak również żadnej innej dynastii, ani czyjegokolwiek życiorysu. Ma natomiast na celu przybliżenie historii Miasta, jego zabytków, przemian, jakie w nim zachodziły. Ma także na celu nakłonienie Was do wizyty w naszym pięknym, zielonym Mieście. Serdecznie zapraszam do czytania. I odwiedzin. :-)

 

 

 

Puławy - około 50-tysięczne miasto, leży w północno-zachodniej części Wyżyny Lubelskiej na styku z południową częścią Niziny Mazowieckiej (zwaną też Małym Mazowszem) i wschodnim skrajem Równiny Radomskiej, na prawym brzegu Wisły, na wysokości 140 m.n.p.m. Prawa miejskie od 1906 roku, herbem miasta jest litewska Pogoń, pieczęć rodowa Czartoryskich.

 


 

 

 

 

 


 

 


 

Na terenie Puław i Włostowic znaleziono i przebadano groby pochodzące z II i III wieku naszej ery. Znaleziono w nich (między innymi) popielnicę ze spalonymi szczątkami zmarłego, broń żelazną, naczynia, ozdoby, krzesiwo. Później, w okresie III i IV wieku, istniało na tym terenie osiedle ludzkie. W okresie V/VI wieku powstała na terenie dzisiejszych Puław stała osada, której mieszkańcy zajmowali się już nie tylko myślistwem ale także rybactwem i pracą na roli. Puławy powstały na skrzyżowaniu dwóch ważnych dróg handlowych: biegnącej z południa na północ drogi wodnej (Wisła) oraz drogi lądowej, prowadzącej ze wschodu (Lublin) na zachód (do Zwolenia i Radomia). Nazwa Puławy pochodzi prawdopodobnie od słowa pulwy, oznaczającego nadrzeczne łąki, albo też od słowa pławy, oznaczającego przeprawianie się przez rzekę.

 


 

 


 

Dość skąpa jest wiedza na temat Puław przed XVII wiekiem, kiedy to stanowiły one własność potężnego rodu Tęczyńskich. Ostatnim właścicielem Puław, z tego wygasłego rodu, był Gabriel Tęczyński żonaty z Barbarą Zbaraską. Po ich śmierci klucz puławski odziedziczyli Zbarascy, długo się nim jednak nie cieszyli. Puławy, po śmierci Jerzego Zbaraskiego w 1631 roku, odziedziczył jego siostrzeniec Janusz Wiśniowiecki. W czasach gdy Puławy znajdowały się w rękach Zbaraskich, a następnie Wiśniowieckich, zamek Tęczyńskich już nie istniał. Nie wiadomo nic bliższego na jego temat, oprócz tego, że znajdował się nad brzegiem Wisły, mniej więcej w tym miejscu, w którym obecnie znajduje się Pałac Czartoryskich. Osada puławska, będąca wtedy małą wioską rybacką, zlokalizowana była w okolicach dzisiejszego targu przy ulicy Piaskowej (obecnie Hala Targowa). W owych czasach mieszkańcy Puław zajmowali się rybactwem, uprawą roli oraz przeprawianiem przez Wisłę ludzi i towarów. W II poł. XVII w. Puławy (jako wiano) przechodzą w ręce Lubomirskich. W 1676 roku Stanisław Herakliusz Lubomirski, w miejscu dawnego zamku Tęczyńskich, buduje (w/g projektu Tylmana z Gameren) pałac barokowy. W 1702 roku, dziedziczka Puław, Elżbieta Lubomirska poślubiła Adama Mikołaja Sieniawskiego. Jako wiano do tego związku wnosi ona Końskowolę, Puławy i Górę Puławską. W 1706 roku Szwedzi burzą pałac Lubomirskich, w jego miejsce Zofia Maria (jedyna córka hetmana Sieniawskiego) Denhoffowa kazała postawić nowy pałac w stylu mieszanym (tzw. francuskim). W 1731 roku (trzy lata po śmierci męża) Zofia poślubiła wojewodę ziem ruskich Augusta Aleksandra Czartoryskiego. Odtąd Puławy splotły swe losy z potężnym rodem Czartoryskich (co im wyszło na dobre). W następnych latach Puławy stają się (obok Warszawy) drugim centrum kulturalnym Polski, zyskując nawet nazwę "Aten Północy". Zaczyna się "złoty wiek" dla Puław.

 


 


 


 

Największy rozwój Puławy zawdzięczają Izabeli (z Flemingów) Czartoryskiej, żonie Adama Kazimierza (syna Augusta), generała ziem podolskich. Od 1782 roku Puławy stanowią główną rezydencję Czartoryskich, od 1785 roku rozpoczyna się przebudowa i rozbudowa ich siedziby. W tym samym czasie ludzie związani z dworem Czartoryskich rozbudowują osiedle wokół ich posiadłości. Osiedle to rozwija się prężnie i niezależnie od osady rybackiej, skupionej wokół przeprawy wiślanej. W 1791 roku zaczyna się budowa drugiego pałacu, w którym ma zamieszkać Maria, córka Izabeli i Adama Kazimierza. W 1784 roku Maria poślubiła księcia Fryderyka Wirtemberskiego (który zdradził Polskę dla cara i pruskiego króla), z którym rozwiodła się w 1792 roku i osiedliła się w nowo wybudowanym pałacyku. Pałacyk ten zwany jest (od imienia posiadaczki) pałacykiem Marynki, która to sympatyczna nazwa zachowała się do dzisiaj. To ten właśnie pałac ozdobiony jest napisem "Ten zakątek świata śmieje się do mnie najbardziej ze wszystkich" - (Horacy), co najlepiej świadczy o przywiązaniu Marii do Puław. Lata 1792-1795 przynoszą Puławom ogromne zniszczenia, spowodowane wojną z Rosją, drugim rozbiorem, Powstaniem Kościuszkowskim (żywo popartym przez Czartoryskich) i trzecim rozbiorem Polski. W 1792 roku dociera do Puław rosyjska armia generała Kachowskiego i pustoszy je, a w roku 1794 dzieła zniszczenia dokonuje (na rozkaz carycy Katarzyny II) korpus Derfeldena. W 1795 roku Puławy znajdują się na terenie Galicji Zachodniej (wcielonej do Austrii). Czartoryscy, znajdujący się na skraju politycznego i finansowego bankructwa, nie poddają się jednak i postanawiają podźwignąć swoją posiadłość z tych zniszczeń.

 


 


 


 

Księżna Izabela postanawia przekształcić swoją posiadłość w pamiątkę minionej wielkości Polski. W tym też celu (w latach 1798-1801) zbudowana została Świątynia Sybilli z przeznaczeniem na zbieranie i przechowywanie pamiątek, stanowiąc tym samym zaczątek muzealnictwa na ziemiach Polski. W 1809 roku zbudowany został Domek Gotycki, pierwotnie przeznaczony na gromadzenie pamiątek zagranicznych, jednakże pojawiają się w nim również pamiątki narodowe. Poza tymi budynkami znajdują się w posiadłości pałacowej również inne, znaczące budowle. Domek Grecki (1778-1791), ongiś będący oranżerią, a obecnie (od 1966 roku) pełniący funkcje Biblioteki Miejskiej. Idąc od Domku Greckiego w stronę Pałacu przechodzimy mostkiem nad Głęboką Drogą (prawdopodobnie Mostkiem Zakochanych) do jednego z bocznych wejść do parku, które stanowi Brama Rzymska (zbudowana w formie antycznej ruiny w 1829 roku). Jest tu także Domek Żółty (zwany również Aleksandryjskim), w którym podczas swoich wizyt w Puławach (1805, 1814, 1817) miał nocować car Aleksander I (ale spał zawsze w Pałacu). W Dolnym Parku znajduje się Domek Chiński (zbudowany jeszcze za czasów Zofii Marii z Sieniawskich), w którym wraz z gośćmi pijano herbatę. Nieco dalej, w stronę przeprawy, usytuowano (zbudowaną w 1803 roku) Kaplicę Pałacową. Znajdziemy tu również (wykonany w Rzymie) marmurowy sarkofag, który przysłał do Polski (w 1799 roku) Adam Jerzy Czartoryski. Jest tutaj rzeźba Tankreda i Kloryndy (bohaterów epopei "Jerozolima wyzwolona" Torquato Tasso, wykonana prawdopodobnie przez F. Lazzariniego), pierwotnie stojąca przed Domkiem Chińskim w Dolnym Ogrodzie, a obecnie umieszczona w pobliżu Domku Gotyckiego. W skarpie wiślanej, na której stoi Pałac są umiejscowione groty, w których mieszkał (?) zatrudniony przez Księżnę Izabelę pustelnik (taka romantyczna wizytówka dla odwiedzających Pałac gości).

 


 


 


 

Sam Park stanowi żywy zabytek architektury zieleni. Urządzony został w stylu francuskim, na przełomie XVIII i XIX wieku przekształcony został w park widokowy w stylu angielskim, stanowiąc swego czasu klejnot na skalę europejską. Stało się tak dzięki wytrwałości księżnej Izabeli, która wkładała dużo wysiłku w rozwój parku. W całym parku pozakładała ona kwietniki, na których wysadzała rośliny z całej Europy (w Polsce egzotyczne), stanowiące nie lada atrakcję dla bywających tam gości. Uzupełnieniem jej pracy była Oranżeria (w Domku Greckim) i znajdujące się tam egzotyczne gatunki roślin i kwiatów, niespotykane nawet w bogatych oranżeriach Warszawy i Krakowa. Księżna Izabela nie prowadziła prac w Parku w sposób amatorski. Od roku 1782 (kiedy to na dobre zajęła się Parkiem) sprowadza z Francji doskonałych ogrodników i wraz z nimi prowadzi prace eksperymentalne, obejmujące głównie zagadnienia aklimatyzacji roślin. Można powiedzieć, że od tego czasu datuje się w Puławach początek działania ośrodka nauk rolniczych. Na osobne wspomnienie zasługuje tu ogrodnik angielski James Savage, któremu to głównie park puławski zawdzięcza obecny kształt oraz sławę poza granicami kraju.

 


 


 


 

Dzięki Czartoryskim w latach 20-tych XIX wieku istniały w Puławach i we Włostowicach cztery szkoły ludowe oraz (założony w 1819 roku) Instytut Nauczycieli Szkół Elementarnych i Organistów. Dbali oni także o rozwój kulturalny Puław. To dzięki nim pojawiało się tutaj bardzo wielu znakomitych pisarzy, architektów, malarzy. Odbudowę Puław, zniszczonych podczas wojen ze Szwedami, prowadzili Jan Deybel i F. Mayer, a także sztukatorzy włoscy: Spazzio, Comparetti i Fumo. Urodził się tutaj w 1756 roku znakomity budowniczy i architekt Chrystian Piotr Aigner (uczeń Akademii Św. Łukasza w Rzymie), któremu Czartoryscy powierzyli rozbudowę Pałacu oraz budowę Pałacu Marynki, Kaplicy pałacowej (Kościół "na Górce"), Domku Gotyckiego i Świątyni Sybilli. W latach 1786-1815 przebywali i tworzyli na dworze puławskim między innymi: Adam Naruszewicz (1733-1796), Franciszek Karpiński (1741-1825), Antoni Hoffman (ok. 1760-1816), Grzegorz Piramowicz (1736-1801), Franciszek D. Kniaźnin (1750-1807, nadworny poeta Czartoryskich), Franciszek Morawski (1783-1861), Leon Dembowski (ur. 1789 w Puławach-1878), Józef Szymanowski (1748-1801), Franciszek Zabłocki (1750-1821, proboszcz w Górze Puławskiej, a następnie w Końskowoli), Julian Ursyn Niemcewicz (1758-1841) i wielu, wielu innych. Z wybitnych uczonych należy wspomnieć o znakomitym filologu Gotfrydzie Groddecku (1762-1825), który był nauczycielem młodych Czartoryskich (do jego uczniów zaliczał się również A. Mickiewicz) oraz puławskim bibliotekarzem. Tę funkcję objął po nim etnograf i historyk Ł. Gołębiowski (1773-1849). Wśród malarzy wymienić można: Józefa Richtera (1780-1837), K. Wojniakowskiego (1772-1812), Jana P. Norblina (1745-1830) i wielu innych malarzy, również amatorów, do których zaliczał się także Tadeusz Kościuszko.

 


 


 


 

Upadek Powstania Listopadowego (21 października 1831 roku) kończy mecenat Czartoryskich w Puławach. Książę Adam Jerzy został zaocznie skazany na karę śmierci. Na terenie osady puławskiej dwukrotnie dochodzi do krwawych starć między wojskami polskimi i rosyjskimi. Nieprzejednany wróg Czartoryskich, Mikołaj I, wydał rozkaz grabieży ich dóbr. Doszło do tego w bardzo ograniczonym stopniu, ponieważ większość zbiorów została wcześniej wywieziona przez Czartoryskich bądź ukryta w Puławach i okolicach przez ludzi im oddanych. Pozostałe dobra Czartoryskich uległy przepadkowi na rzecz Rządowej Komisji Przychodów i Skarbu, która zawiadywała nimi aż do 1842 roku. Wtedy to zapadła decyzja o przeniesieniu z Warszawy do Puław Aleksandryjskiego Instytutu Wychowania Panien. Instytut ten ruszył na dobre dopiero po adaptacji osady pałacowej w 1844 roku. W 1846 roku nastąpiło następne znaczące wydarzenie w historii Puław. Car wydał bowiem ukaz, na mocy którego Puławom nadano urzędową nazwę Nowa Aleksandria (dla uczczenia Aleksandry Teodorówny, małżonki Mikołaja I, patronki Instytutu Wychowania Panien). Instytut Wychowania Panien funkcjonował w Puławach do 1862 roku, kiedy to został przeniesiony z powrotem do Warszawy. Wtedy to do Puław przeniesiono z Marymontu Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa oraz (z Warszawy) kilka szkół o różnej specjalności. Po połączeniu tych szkół powstał Instytut Politechniczny i Rolniczo-Leśny, funkcjonujący jako uczelnia wyższa do Powstania Styczniowego. W okresie od Powstania do 1869 roku funkcjonuje cały czas jako placówka naukowa. W 1869 roku placówka ta zostaje ponownie przekształcona w Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa, służąc jako silny ośrodek rusyfikacji społeczeństwa. W latach 1869-1893 Instytut Puławski był uczelnią o nieokreślonym do końca charakterze, stanowiąc coś pośredniego pomiędzy szkołą średnią i wyższą (można by to porównać do studiów na poziomie licencjackim). Dopiero w kwietniu 1893 roku rozporządzenie carskie określa tę uczelnię, jako uczelnię typowo akademicką. W międzyczasie, w 1867 roku, puławscy uczeni powołali do życia Stację Chemiczno-Rolniczą, która mieściła się w dawnej "Karczmie pod Pielgrzymem". Była to druga tego typu instytucja w Królestwie Polskim. Powstała w Puławach także pierwsza w świecie katedra gleboznawstwa, stworzona przez Dokuczajewa, który był dyrektorem Instytutu w latach 1891-95. Fakty te powodują, że Puławy posiadają bogatą historię szkolnictwa wyższego i jako silny ośrodek naukowy, co bardzo dodatnio wpływało na rozwój naukowy i kulturalny społeczeństwa puławskiego. Wpływało to także (ze względu na braki mieszkaniowe dla studentów i profesorów tej uczelni) dodatnio na rozbudowę Puław, szczególnie terenów między osadą pałacową i rybacką, a także wzdłuż szosy z Lublina do przeprawy promowej. W wyniku takiej rozbudowy plan Puław wyglądał dość dziwnie: rynek znalazł się na peryferiach, kościół parafialny (we Włostowicach) znajdował się poza granicami miejscowości, natomiast w centrum (niemalże) znajdowała się synagoga. Po dzień dzisiejszy skutkuje to tym, że Puławy nie mają, jak inne typowe miasta, wyraźnie zaznaczonego rynku, czy śródmieścia.

 


 


 

 

 

 

 

Lata 1795-1918 to okres walki Polski o odzyskanie niepodległości. Puławy nie stanowiły w tym zakresie żadnego wyjątku. Tutaj również tworzyła się historia wyzwoleńcza narodu polskiego. Mimo silnego nacisku zaborcy, chcącego zniszczyć tożsamość narodową, Polacy nie poddają się i prowadzą swoją walkę o wolność. Dzieje się tak również w małomiasteczkowym, puławskim wymiarze. Aktywny udział biorą w tym studenci uczelni puławskiej, a także jej pracownicy. Co dziwniejsze, zaliczają się do nich również (aczkolwiek nieliczni) pracownicy rosyjscy. Zaliczyć można do nich na pewno znakomitego uczonego rosyjskiego, chemika rolnego profesora Iwana Tiutczewa, który bardzo sprzyjał Polakom (za co został usunięty ze stanowiska dyrektora Instytutu w roku 1876). Wymienić także należy wieloletniego (nauczał w latach 1872-92) lektora języka rosyjskiego prof. Jurija Tatarowa, który wyraźnie sprzyjał Polakom, czym naraził się niejednokrotnie miejscowym władzom. Polityka rusyfikacji polegała, przede wszystkim, na zmianie języka wykładowego na rosyjski. Polegała także na wymianie polskich pracowników dydaktycznych na rosyjskich. Najpierw odeszli polscy lektorzy - ostatni w 1882 roku, następnie laboranci - ostatni Polak na tym stanowisku umarł w 1884 roku, potem docenci - ostatni docent - Polak wyjechał z Puław w 1886 roku. Najdłużej przetrwał na swoim stanowisku, wykładający mineralogię, prof. Konstanty Malewski, który uczył do 1895 roku. Kolejnym sposobem rusyfikacji była polityka przyjmowania na studia w puławskiej uczelni. Z biegiem lat skład ilościowy studentów - Polaków zmienił się z około 35% (do 1888 r.) do około 12-14% (po 1888 r.). Nie jest to całkowicie miarodajne, ale daje jakieś pojęcie o efektach polityki Rosjan.

 


 


 


 

W walce o utrzymanie polskości bardzo dużą rolę odgrywały puławskie domy znanych i mniej znanych osobistości. Wymienić należy, przede wszystkim, generałową Łucję (z ks. Giedroyciów) Rautenstrauchową mieszkającą w willi Cienista, wdowę po oficerze WP Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego, mistrza loży masońskiej, której to (loży) siedziba znajdowała się w ośmiokątnej baszcie willi Samotnia, naprzeciwko Cienistej. Osiadła po śmierci męża na stałe w Puławach generałowa była znakomitą pisarką ( wspaniałe opisy podróży po Europie). Wymienić trzeba także domy: Albrychtów, Broniewiczów, Wernerów, Żulińskich, Horodyskich, marszałkowej Boguckiej i wiele innych. W domach tych ( oprócz tego, że kwitło tam życie towarzyskie) spotykano się w celu głębszego poznawania kultury i sztuki polskiej. Spotkania te, w miarę nasilania działań okupanta, były coraz bardziej utajniane. Stopniowo też wzrasta opór społeczeństwa przeciwko władzy okupanta, staje się on coraz lepiej zorganizowany. Najpierw studenci protestują nosząc na uczelni nieprzepisowe ubrania. Następnie (na przełomie lat 70 i 80) tworzą organizacje konspiracyjne (m. in. Koło Polskie, w sumie ok. 10 organizacji). Z biegiem czasu, w wyniku szykan aparatu policyjnego i władz uczelni (zakaz zebrań, zamykanie biblioteki i czytelni uczelnianej, rewizje), rozpoczynają wiece oraz akcje uświadamiania politycznego, najpierw okolicznych chłopów, a następnie chałupników i rzemieślników w Kurowie, Końskowoli, Gołębiu, agitują również w garnizonach w Gołębiu i Puławach. Warszawskie środowiska lewicowe przysyłają do Puław swoich działaczy: A. Lenkiewicz (studiował do 1881 roku, zginął w warszawskiej Cytadeli), A. Salmonowicz (do 1883 r., czł. org. socjalistycznej), T. Rohoziński (do 1879 r., współpracownik Waryńskiego), L. Rydzewski (do 1883 r., członek "Proletariatu"), i inni. Studiował tu także i działał M. Wasiljew (1876/77), który zyskał duże uznanie puławskiej lewicy oraz L. Waryński (1877/78), który był ostro krytykowany za obojętność na sprawę odzyskania niepodległości przez Polskę. Po wykryciu organizacji lewicowych na uczelni nasilają się przesłuchania i rewizje, dochodzi do relegowania ok. 20 studentów, a później nawet do zamknięcia uczelni. W wyniku protestów wysoko postawionych rodzin niektórych studentów dochodzi do usunięcia dyrektora Dobrowolskiego z posady, a Instytut znowu zaczyna funkcjonowanie.

 


 


 


 

Do wybuchu I wojny światowej panuje w Puławach względny spokój, stopniowo zaczyna się rozwój miejscowości. Wydarzenia rewolucyjne lat 1905-1907 spowodowały złagodzenie polityki zaborcy wobec Polaków. Wynikiem takiego postępowania był, między innymi, ukaz carski wyłączający miejscowość Nowa Aleksandria z gminy Puławy i nadający jej prawa miejskie. U podstaw tej decyzji leżała zarówno potrzeba rozwoju miasta jak i chęć pozyskania mieszkańców do działań administracji okupanta. Stało się to 25 sierpnia 1906 roku (według współczesnego kalendarza 7 września). Dodać tu należy (a mało kto o tym wie), że było to wydarzenie na dużą skalę, gdyż Puławy, nie mając jeszcze praw miejskich, były od 1866 roku siedzibą władz powiatowych. Należy także dodać, że Puławy miały szansę stać się ośrodkiem miejskim już w 1824 roku ale A. J Czartoryski, nie chcąc ponosić kosztów utrzymania władz miejskich, odmówił wtedy propozycji rządu Królestwa. Następną szansę uzyskania statusu miasta miały Puławy w 1840 roku. Wniosek rządu Guberni Lubelskiej odrzuciła tym razem Rada Administracyjna uznając, że koszty utrzymania władz miejskich będą niewspółmierne do dochodów. W okresie tym naczelną władzę w powiecie nowoaleksandryjskim reprezentuje naczelnik carski, od 1905 roku jest nim Aleksander Kurłow, a po nim funkcję tę przejmuje Michał Sokołow, ich pomocnikiem jest Szymon Martynowski. Naczalstwo sprawowało władzę nad pracami Zarządu Powiatowego, zajmowało się gospodarką, sprawami zdrowia i opieki (społecznej), budownictwem, rolnictwem, koordynowało również pracę miasta i gminy. Pracownikami Zarządu Powiatu (do I wojny światowej) byli między innymi: B. Ciepielewski, P. Kurskus, M. Malczenko i J. Dubkiewicz. W. Woliński sprawował funkcję lekarza powiatowego, A. Horodyski był kierownikiem szpitala Św. Karola, sprawami weterynarii zajmował się W. Broniewicz, a od 1913 roku M. Czumiejkin. Nadzór nad drogami sprawował W. Mazurkiewicz. Administracja miejska została zorganizowana w 1907 roku, burmistrzem Nowej Aleksandrii był wtedy Andrzej Laskowski. W składzie Rady Miejskiej (do I wojny światowej) zasiadali między innymi: C. Kieler (jako naczelnik deputacji), Ilia Nowikow, Mendel Frim, Abram Lewin, Ryszard Treitler, Władysław Woliński, Karol Korzeniowski, Adam Zadura, K. S. Kotowski i inni. W latach 1909-1913 burmistrzem był Ignacy Nittner, a od 1913 roku do wojny Dionizy Korsak. Sekretarzem Magistratu w latach 1907-1914 był Bronisław Krzewski, a kasjerem Roman Żmudzki, pełniący również funkcję wiceburmistrza za kadencji dwóch ostatnich (przed wojną) burmistrzów. Personel Magistratu składał się z burmistrza, sekretarza, kasjera, dwóch kancelistów, dwóch gońców i woźnego. W latach 1907-1914 władze porządkują plany miasta, zakładają oświetlenie uliczne, budują publiczne studnie, jednak wiele więcej nie udaje się zrobić, ponieważ nie pozwala na to bardzo skromny budżet, który w tym okresie wynosi od 9.200 do 17.000 rubli. Połowę tego pochłaniała administracja miejska, a samo miasto nie posiadało żadnych nieruchomości, które mogłyby przynosić dodatkowe dochody. Po ewakuacji urzędów i urzędników (w wyniku wybuchu I wojny światowej) w głąb Rosji miasto znalazło się pod okupacją Generał Gubernatorstwa i administracji austro-węgierskiej w Lublinie. W Puławach miał swoją siedzibę Komendant Obwodu, który odpowiadał za utrzymanie porządku na terenie całego, byłego powiatu. Komendantami byli kolejno: płk. Ernest Migula, płk. Wilhelm Divok, płk. Weiss, a ostatnim płk. Aleksander Zawadzki, który jako komisarz powiatowy przejmował władzę od okupanta po wyzwoleniu. W maju 1916 roku władze okupacyjne, chcąc pozyskać do współpracy polską ludność, przywróciły miastu nazwę Puławy. W takim też celu 31.07.1916 roku powołano Radę Przyboczną przy Komendzie Obwodowej w Puławach, w jej skład weszli: hrabia Antoni Wołk-Łaniewski, Wacław Kruszewski, Wojciech Furtas, Antoni Waleski i Stanisław Kruk. Miasto miało w Radzie swojego przedstawiciela, a był nim dyrektor Syndykatu Rolniczego Jan Albrycht. Na konstytucyjnym posiedzeniu Rady Miejskiej 7.12.1916 roku burmistrzem został wybrany znany puławski aptekarz Franciszek Cyfracki, a jego zastępcą Michał Świderski, asesorami zostali: Tomasz Śmigielski, Adam Zadura, Karol Korzeniowski i Schachna Korngold. Magistrat przejął wszystkie funkcje gospodarcze, handel, oświatę, szpitalnictwo, stan sanitarny miasta, sprawy ubogich, nadzór nad drogami i wiele innych.

 


 


 


 

Pod koniec 1917 roku przeprowadzono wybory do Sejmiku Powiatowego. Z Puław zostali wybrani: ks. Ryszard Słabczyński, Stanisław Przedpełski, Witold Umiastowski i Fiszel Perec. 18.11.1918 roku z funkcji burmistrza rezygnuje Franciszek Cyfracki, a wybrany został Karol Korzeniowski. W tym też czasie utworzony został Wydział Powiatowy, który zajął się sprawami aprowizacji, drogami, opieką nad ubogimi i innymi. Wprowadzono podatki od ruchomości i nieruchomości, podatek obrotowy od niektórych towarów oraz podatek drogowy. Na początku listopada wojska okupacyjne przekazały posterunki władzom polskim, a komendant obwodowy płk. A. Zawadzki podporządkował się im. Puławskie władze powiatowe odbyły swe pierwsze posiedzenie w odrodzonej Polsce 6.12.1918 roku. Po zmianach w administracji i samorządzie w 1918 roku został wybrany nowy burmistrz. Został nim Witold Krajewski i funkcję tę pełnił do 1923 roku. Jedną z głównych ról w ówczesnych latach w tworzeniu samorządu odgrywał Wacław Kruszewski, a wraz z nim Tytus Jemielewski. On to własnie przyczynił się do powstania gazety sejmikowej "Wieści Puławskie", której został redaktorem naczelnym. W 1920 roku działania wojenne zdezorganizowały pracę urzędów w Puławach, część z nich została czasowo przeniesiona za Wisłę. W sierpniu w Pałacu Czartoryskich kwaterował sztab Marszałka Piłsdudskiego, co zostało upamiętnione w 1928 roku wmurowaniem w ścianę Pałacu tablicy pamiątkowej, zasadzeniem na skwerku dębu oraz przemianowaniem części ulicy Lubelskiej na ulicę Marszałka Józefa Piłsudskiego. W 1923 roku Witolda Krajewskiego na stanowisku burmistrza zastąpił Jan Tyczyński, który odszedł w 1934 roku. Przez pewien czas obowiązki pełnił zastępca burmistrza Gąssowski, następnie wybrano Eugeniusza Rychłowskiego, który pozostał na tym stanowisku do wybuchu II wojny światowej. Przed pierwszą wojną zbudowany został jeden z większych budynków w mieście. Właścicielem tegoż był niejaki Janowski, który urządził w nim hotel i restaurację "Bristol". Zbudowano również cerkiew, która w 1918 roku została przekształcona na kościół katolicki. W 1920 roku usunięto z kościoła elementy cerkiewne, pracami kierował mistrz murarski Jakub Koter, a wykorzystywani byli do tego celu również jeńcy rosyjscy. Studenci uczelni puławskiej dostali do swojej dyspozycji budynek na bursę, gdzie w czasach późniejszych (aż do dzisiaj) siedzibę swą ma starostwo powiatowe. Przy przeprawie przez Wisłę zbudowano około 1900 roku budynek na szkołę cerkiewną. W budynku tym w od 1906 do 1971 roku siedzibę swą miał Magistrat Nowej Aleksandrii (Puław), następnie była tam siedziba Urzędu Gminy (przeniesiona na ulicę Dęblińską). W okolicach Mokradek, Alej Królewskiej i Małej, ulic Lubelskiej, Zielonej, Instytuckiej rozwija się zabudowa willowa, powstają jednopiętrowe, murowane domy. Na Piaskach natomiast, przy ulicach Bóżniczej, Kosa (Gdańska), przy Rynku, gdzie mieszka żydowska i polska biedota dominuje zabudowa parterowa, drewniana, wielorodzinna, często bez sanitariatów. W zabudowie miasta dominują koszary, osada pałacowa i kościół Czartoryskich. Z drugiej strony znajduje się synagoga i bożnica, za budynkami Syndykatu usytuowany jest budynek Naczalstwa. Część mieszkańców mieszka w domach czynszowych profesora Langego, Berka Flajszmana, Jana Albrychta, Hollakowej i Pusiatowiczów. Rynek i ulica Lubelska oświetlone wtedy były lampami gazowo-naftowymi. W trakcie wojny doszło do znacznego zniszczenia miasta. Po wojnie sytuacja gospodarcza w kraju spowodowała znaczne trudności w odbudowie miasta. Dopiero około połowy lat dwudziestych władze miejskie zaczęły budowę wodociągów i elektryfikację miasta, większość ulic została wybrukowana, od 1924 roku istnieje w Puławach łaźnia publiczna, spółdzielnia "Pomoc" i Kredytowa odbudowują hotel "Bristol", w którego części Maria Krzyżanowska otwiera najlepszą w Puławach restaurację. Władze miejskie podjęły również decyzję o budowie szpitala. Środki na to pozyskano ze sprzedaży listów zastawnych Alojzego Gerhardta zapisanych na rzecz szpitala Św. Karola, które przekazał inżynier Motecki z Warszawy. Za fundusze z nich pozyskane zakupiono cegły na budowę całego szpitala oraz drewno od inżyniera Notorfta. Prace budowlane wykonywała głównie firma Szczepańskiego z Lublina, a kierował nimi Jakub Koter. Na potrzeby miasta rozparcelowano w 1925 roku Rudę Las, a w 1931 roku Rudę Czechowską. Tereny te zostały przyłączone formalnie do Puław w 1934 roku. W tymże roku zlikwidowano gminę Puławy, jej tereny przyłączono do gminy Końskowola, a do Puław przyłączone zostały Włostowice i Wólka Profecka. W 1930 roku utworzono pierwszą zieleń miejską, a w 1936 roku otwarto przystanek kolejowy Puławy Miasto.

 


 


 

 

C. D. N.